Reimond Speleers (Waasmunster 1876 – Aalst 1951) is in de geschiedschrijving van de Vlaamse beweging een onbekende gebleven. Ten onrechte, zo blijkt uit het lijvige levensverhaal dat Joris Dedeurwaerder heeft gewijd aan de destijds vermaarde oogarts en gezaghebbende flamingant.
Als scholier en student behoorde Speleers tot de generatie en de kring van August Borms, Karel Heynderickx, Lodewijk Dosfel, Hildward Van der Spurt, Jules Persyn, Robrecht De Smet, Omer Karel de Laey, Jef Van den Eynde en Hendrik Baels. Een generatie die in goede en kwade dagen geschiedenis heeft gemaakt.
In zijn Leuvense tijd redigeerde hij de rebelse almanak De Vlaamsche Keikop en schreef hij in het studentenblad Ons Leven. Geëngageerd als geen ander, trad de ongemeen begaafde medicijnenstudent er – mede onder invloed van advocaat Emiel Vliebergh – naar voren in de literaire vereniging Met Tyd en Vlyt, in de Sprekersgilde, in de Adoration eucharistique en in het Sint-Thomasgenootschap. Zijn in 1897 gepubliceerde Schets der Vlaamse beweging onthult een verrassend coherente visie en verklaart waarom hij als jonge academicus al een prominente plaats in de Vlaamse beweging heeft verworven.
Ter voltooiing van zijn opleiding verbleef hij in 1901-1902 in Berlijn, waar hij colleges volgde bij Julius Hirschberg, de erudiete en patriottisch bewogen hoogleraar oogheelkunde. De biograaf onderstreept hoezeer die kennismaking met de Duitse wetenschap en dat studiejaar in de hoofdstad van het koortsachtig naar expansie strevende Duitse Rijk Speleers heeft getekend en hem met een blijvende sympathie voor Duitsland en de Duitse cultuur heeft vervuld.
Het verhaal van Speleers’ steile opgang is in vele opzichten opmerkelijk: gerenommeerd Gents oogarts; actief deelnemer aan de besprekingen in de Société belge d’ophtalmologie; strijdbaar lid van de beroepsvereniging van de artsen; auteur van een aantal opmerkelijke wetenschappelijke mededelingen; medeorganisator van de Vlaamse Natuur- en Geneeskundige Congressen; geïnspireerd lid van de Tweede Hogeschoolcommissie; voorzitter van de Gentse afdeling van het Algemeen Nederlands Verbond en alomaanwezig en graag gehoord spreker in de campagne voor de Vlaamse Hogeschool; kandidaat op de katholieke lijst bij de gemeenteraadsverkiezingen in 1911; ontgoocheld medestander van Van Cauwelaert in de moeizame strijd voor de legerwet en de schoolwet in 1912-1914.
De biografie werpt een nieuw licht op de ontwikkeling van de katholieke partij en de Vlaamse beweging in Gent voor 1914. Zij toont aan hoezeer zich al in de jaren voor de Eerste Wereldoorlog de verdeeldheid in de rangen van de Vlaamsgezinden aftekende, die in 1914-1918 doorslaggevend zou worden in de scheiding van de geesten tussen de activisten en de loyale flaminganten. Speleers aanvaardde een professoraat en werd zelfs waarnemend rector aan de door de Duitse bezettingsoverheid vernederlandste universiteit en meer dan wie ook ging hij zelf – blijkbaar blind voor de bevreemding die dat in de kring om hem heen wekte – op in de fascinerende taak een nieuwe universiteit in te richten. De biograaf gaat grondiger dan de bestaande literatuur in op de interne ontwikkeling van die “von Bissing-universiteit”.
In de straatrepressie op 11 november 1918 werd Speleers’ woning geplunderd en in brand gestoken. Hij vluchtte met zijn gezin naar Nederland, studeerde opnieuw medicijnen in Leiden en vestigde zich in Eindhoven. De biograaf schetst hoe hij weldra de vertrouwensman en woordvoerder werd van de naar het Noorden gevluchte activisten. Hij speelde achter de schermen een rol in de beweging voor amnestie en probeerde invloed uit te oefenen op de ontwikkeling van het Vlaams-nationalisme. Het boek gaat uitvoerig in op de talloze initiatieven, polemieken en intriges die in de jaren twintig voorafgingen aan de vorming van een stevig georganiseerde partij. In de jaren dertig nam Speleers opnieuw deel aan Vlaamse manifestaties. Anders dan veel verbitterde activisten, steunde hij loyaal het VNV, ook toen NSDAP-intriganten hem probeerden in een samenzwering tegen Staf De Clercq te betrekken. In die tijd schreef hij ook een uitvoerige “pathografische studie” over Theresa Neumann, de gestigmatiseerde van Konnersreuth.
Nauwelijks nog bekend in Vlaanderen, bezette Speleers in november 1940 opnieuw zijn Gentse leerstoel. Ofschoon hij als katholiek en als Vlaams-nationalist wantrouwen koesterde tegen het Duitse nationaal-socialisme, sprak hij zich resoluut uit voor collaboratie. Hij was het waarschijnlijk die de bezetter inspireerde tot oprichting van de Bormscommissie. De biograaf beschrijft gedetailleerd de interne spanningen bij de VNV-leiding. Uit Vlaamse en Duitse documenten blijkt dat Speleers spoedig ontgoocheld was over het beleid van de bezettingsoverheid en dat hij door de SS als een tegenstander werd beschouwd. Binnen het VNV behartigde hij in het bijzonder de belangen van de voormalige activisten.
In 1943 was hij lid van een door de Duitsers samengestelde internationale commissie van artsen die een verslag uitbracht over het in Katyn ontdekte massagraf van vermoorde Poolse officieren.
In tegenstelling met de gangbare mening blijkt uit de processtukken niet dat de repressierechtbank Speleers zijn lidmaatschap van de Katyncommissie zwaar heeft aangerekend. Hij werd in 1947, hoofdzakelijk voor zijn engagement in het VNV, door de krijgsraad tot 20 jaar gevangenisstraf veroordeeld.
De uitspraak van de Belgische justitie kan echter niet het definitieve oordeel zijn. De biograaf concludeert terecht dat Speleers een boeiende én markante figuur is geweest, die onbetwistbaar een verdienstelijke bijdrage heeft geleverd tot de vernederlandsing van het academisch onderwijs, tot een versterkt taalbewustzijn en tot de moeizame start van de culturele emancipatie van de Vlamingen.
De biografie werd bekroond met de Derde Pil-van Gastelprijs voor geschiedenis, periode 2001-2003 en met de Leo Elautprijs 2004 van de Koninklijke Vlaamse Academie.
